هنرهای سنتی و صنایع دستی ایران

آشنایی با هنرهای سنتی 

هنرهای سنتی و صنایع دستی ایران  مجموعه هنرهای اصیل، بومی ومردمی هرکشوراست که ریشه های عمیق واستواردراعتقادات وباورداشت ها ،آداب عادات رسوم سنن ودر مجموع فرهنگ معنوی جامعه دارد.
هنرهای سنتی ایران گروهی ازهنرهای پرپیشینه کشورمان نظیر صنایع دستی ،خط وخوشنویسی معماری سنتی ،موسیقی سنتی ،نمایش های سنتی(از جمله تعزیه) لباسهای سنتی و…را شامل می شود. 
که هر یک برای خود جایگاه خاص و ویژه ای داشته ودارد ودرطول تاریخ با تحولات وفراز وفرودهای متعدد روبه رو بوده ودر حال حاضرهم تبلور عینی فرهنگ وهنراصیل وپرمایه ایران اسلامی است.

براساس آخرین تعریفی که ازهنرهای سنتی و صنایع دستی ایران،توسط فرهنگستان هنربه عمل آمده است:(هنرهای سنتی) هنرها وصنایع بدیعی است که جوهرآن برگرفته ازمبدأ وحیاتی بوده ودارای صورتی متناسب با آن گوهر است تأسیس آن به نحوی به اولیاء دین باتجلیات باطنی هنرمندان مربوط میشودوطی قرون متمادی باحفظ آداب معنوی سینه به سینه بعنوان میراث گرانقدر به ما رسیده است.

 

 

صنایع دستی چیست؟

درکلیه کشورهای جهان،بدون استثناء صنایع،به چهاردسته صنایع سنگین،سبک،کوچک ودستی تقسیم میشود که هریک دارای خصوصیاتی منحصربه خود میشودبرای شناخت بیشترصنایع دستی درادامه به تعاریف کوتاهی ازآن می پردازیم:

۱- صنایع سنگین(Heavy Industries):صنایع سنگین که زمینه سازتوسعه اقتصاد
هرکشوراست وازآن به عنوان «صنایع مادر»یا«صنایع کلیدی»نیزیاد می شود نیازمند سرمایه گذاری بسیارزیاد،ماشین آلات وتجهیزات عمده ونیروی انسانی برخوردارازتخصص های بالا درزمینه صنایع مختلف است.

۲-صنایع سبک(Light Industries): صنایع سبک که در مقایسه با صنایع سنگین نیازمند تجهیزات کمتر و به همان نسبت سرمایه کمتر ون یروی انسانی باتخصص های به نسبت پایین تر است،ودرواقع حد فاصل صنایع سنگین وکوچک محسوب می شودوبیشتر صنایع نساجی،چرم وپوست، مواد غذایی و…راپوشش می دهد.

۳-صنایع کوچک(:(Small Scale Industriesصنایع کوچک به طور عمده حالت کارگاهی دارد وعلاوه برشهرها درروستاهانیزقابل استقرار می باشدونسبت به صنایع سبک ازنیروی انسانی وتجهیزات محدودتری بهره می گیردکه شامل کارگاه های بلوک زنی،تراشکاری عینک سازی ،کفش ماشینی و…می شود.

۴-صنایع دستی(:(Handicraftsصنایع دستی هم می تواند حالت کارگاهی وهم حالت خانگی داشته باشدوبدون نیاز به تکنولوژی پیشرفته متکی به تخصص های بومی وسنتی است بیشترمواداولیه آن ازداخل کشور قابل تامین میباشد

افزون براین علاوه برجنبه های مصرفی قوی درداخل وخارج ازکشور،برخوردارازذوق وبینش تولیدکننده نیز میباشدودرمجموع میتوان آنرا یک(هنر-صنعت)نامید،چراکه هم یک صنعت محسوب میشودوازسوی دیگر هنر محض نمیباشدوقابلیت تکراردرتولید را دارا میباشد وهنری کاربردی می باشد.

 

 

 

 

تعریف صنایع دستی:

درفرهنگ لغات گوناگون تعاریف متفاوتی برای صنایع دستی آمده است ازآن جمله میتوان به دیدگاه«استاد علی اکبردهخدا اشاره کرد:آنچه بادست ساخته میشوداز پارچه وقالی،ساخته های فلزی وغیره درمقابل صنایع ماشینی»ودرمقابل«استاد محمد معین براین عقیده میباشد که صنایع دستی شامل صنایعی است که دست درآن دخیل باشد مانند پارچه بافی وقالی بافی» ودر تعریف دیگری آمده است صنایعی که تمام یا قسمتی ازآن بادست انجام گرفته ودرچهارچوب بینش های فلسفی وذوق وهنرانسانهای هرمنطقه باتوجه به میراثها ی کهن وبومی آنان ساخته وپرداخته شده باشد.

ویژگی های صنایع دستی:

۱-انجام قسمتی ازمراحل اساسی توسط دست وابزارووسایل دستی
۲-حضور خلاق وموثرانسان درشکل بخشیدن به محصول ساخته شده
۳-تامین قسمتی ازمواداولیه ازمنابع داخلی
۴-داشتن بار فرهنگی
۵-عدم تشابه فراورده های تولیدی با یکدیگر
۶-عدم نیاز به سرمایه گذاری زیاد
۷-عدم نیاز به کارشناس ومتخصص خارجی
۸-دارا بودن ارزش افزوده زیاد
۹-قابلیت ایجاد وتوسعه در مناطق مختلف
۱۰-قابلیت انتقال تجربیات وفنون تولیدی بصورت سینه به سینه وروش استاد وشاگردی ونهایتا روشهای آکادمیک ودانشگاهی.

 

طبقه بندی صنایع دستی:

صنایع دستی کشورمان را می توان ازجهت روش وتکنیک تولیدازیکدیگر متمایزکردکه درزیر بصورت اجمالی به آن می پردازیم:

۱-بافته های داری:محصولاتی که به کمک دارهای افقی وعمودی مستقر در زمین درحین بافت تولید میشود،نظیر قالی ،گلیم،چنته،رویه پشتی وبعضی ازانواع زیلو

۲-دستبافی:محصولاتی که به کمک دستگاه های بافندگی دووَردی،چهاروَردی،شش وَردی،هشت -وَردی وژاکارددستی تولید می شوددستبافی یا نساجی سنتی محسوب میشودنظیر جاجیم،ترمه،زری،شالوانواع پارچه های پنبه ای،پشمی وکرکی.

۳-بافتنی:مصنوعاتی که به کمک میل وقلاب با الیاف طبیعی تولید میشود نظیردستکش،جوراب و…

 

مصنوعات دوختنی

از دیگر هنرهای سنتی و صنایع دستی ایران مصنوعات دوختنی هستند.

۴- روکاری ورودوزی:مصنوعاتی که ازطریق دوختن نقوش سنتی برروی پارچه ها بوجود می اید نظیر:سوزندوزی،قلابدوزی، ملیله دوزی،گلابتون دوزی و…

۵- چاپ های دستی:پارچه هایی که توسط قلمو،مهر ونظایر آن نقش می پذیرد مانند چاپ قلمکاروچاپ باتیک.

۶-نمد مالی:مصنوعاتی که براثر متراکم کردن ودرگیری میان پشم وکرک دراثر ورز دادن تولید می شودنظیر کلاه نمدی،پالتونمدی،زیراندازو…

۷-سفالگری وسرامیک سازی:محصولاتی که ازگل رس وهمچنین گل حاصله ازسنگ های کوارتزوکائولن به کمک دست وچرخ سفالگری ساخته وسپس پخته می شوند،

در نقاط مختلف کشور برحسب سنت ورسوم اقدام به نقاشی وکنده کاری بر روی آنها میشودکه شامل پارچ،ظروف غذاخوری،گلدان و…

۸-شیشه گری:محصولاتی که ازطریق موادمعدنی ذوب شده نظیرسیلیس،خرده شیشه ویاترکیب این دوبه روش دمیدن در لوله های مخصوص وابزاردستی شامل انبر،قیچی وغیره تولید می شود.

۹-فرآورده های پوست وچرم:محصولاتی که با استفاده از چرم وپوست دباغی شده تولید می شود نظیر کلاه ،چاروق ومحصولات دیگر.

 

قلم زنی

۱۰-قلمزنی،مشبک کاری حکاکی روی فلزات:هنر وصنعتی که طی آن نقوش سنتی بااستفاده از قلم،چکش وسایر ابزاربرروی اشیایی از جنس فلز یا آلیاژ نقش می بندد.

۱۱-ساخت محصولات فلزی وآلیاژ:مصنوعاتی که به کمک ابزاردستی برروی انواع فلزات وآلیاژمختلف تولید میشودمانند ظروف خانگی،چاقو،سماور،قفل و…

 

۱۲-سنگتراشی وحکاکی روی سنگ:مصنوعاتی که مواد اولیه آن شامل انواع سنگ ها نظیر مرمر،یشم،فیروزه و…می شود.

که به کمک ابزار مختلف تراش خورده وشامل انواع ظروف،پایه،چراغ ،انواع نگین و…

 

ریزه کاری ونازکاری چوب:

 ریزه کاری ونازکاری چوب:روشی که طی آن فراورده های چوبی بوسیله ابزاری مانند سوهان،اره،مغار،رنده…قطعاتی کوچک چوبیآماده وبصورت روکش برروی بدنه چوبی چسابنده وتحت فشار شکل میگیرندکه میتوان به تولیدشکلات خوری،قاب عکس ونظایرآن ازاین طریق اشاره کرد.

۱۴-خراطی چوب:شیوه ای که طی آن محصولات چوبی به کمک ابزارودستگاه خراطی تولیدمیشوندنظیر اشیائی چون قلیان ،گهواره،پایه آباژورو…

۱۵-منبت کاری،کنده کاری ومشبک کاری چوب:شیوه ای که ازطریق استفاده از ابزار نجاری منجر به تولیدآثار چوبی زیبا وبادوام می شود.

۱۶-حصیر بافی: حصیربافی شامل دیگرانواع حصیرمانندبامبو بافی،ترکه بافی،مروار بافی،سبد بافی وچپغ بافی میشود که با استفاده از الیاف سلولزی محصولاتی نظیرسفره،زیرانداز،سبدو…تولید می شود.

۱۷-خاتم کاری:فراورده ای چوبی که طی آن ازقطعات کوچک فلزات، استخوان وانواع چوب دراشکال وطرح های هندسی استفاده می شودو وسایلی نظیرقاب عکس،میز،صندلی و…تولید می شود.

۱۸-معرق کاری:ترسیم نقوش سنتی برزمینه چوبی،سرامیک وسنگ وخالی کردن داخل خطوط وپرکردن فضای خالی باقطعات آماده شده چوبی،سرامیک،فلزی،صدفی وسنگی رامعرق کاری می گویند.

 

کاشی گری

۱۹-کاشی گری:هنری است پرسابقه که طی آن انواع کاشی بااستفاده ازنقوش سنتی برای استفاده در ابنیه تاریخی ومذهبی ازطریق قالب گیری گل رس،پختن آن درکوره ولعاب زنی،نقاشی وپخت مجدددر کوره ساخته وپرداخته می شود.

۲۰-ملیله کاری:ساخت اشیا مختلف نظیر سرویس چایخوری،تنگ وهمچنین ساخت برخی زیور آلات بااستفاده از مفتولهای نقره،طلا ومس به کمک ابزار ساده فلزکاری مانند حدیده،انبر،قیچی،کوره مخصوص و…است.

۲۱-میناکاری:ساخت بدنه فلزی،لعاب کاری،پخت،نقاشی وپخت مجدد اشیا درکوره است که تمامی این مراحل با کمک ابزارساده واستفاده از نقوش سنتی در مرحله نقاشی صورت می پذیرد.

۲۲-ساخت اشیامستظرفه هنری:ساخت اشیا ووسایل ظریف هنری که درساخت آن عامل هنر به مراتب بیشترازسایر فنون دخالت داردکه شامل تذهیب،نگارگرگری لاکی وروغنی ونقاشی روی صدف می شود.

 

ساخت زینت آلات

۲۳-ساخت زینت آلات:دراینجا مراد ساخت جواهرات محلی،انواع زیورآلات وزینت آلات بااستفاده از طلا، نقره وسایرآلیاژها می باشد.

۲۴-ساخت سایر فرآورده های دستی:ساخت  و سایر محصولات نظیرطلاکوبی،انواع عروسک های محلی،فیروزه نشانی،تخت کشی گیوه که بااستفاده از طرح های سنتی ساخته وپرداخته شده باشند.
¬

 

 

 

 

 

 

هنرهای سنتی و صنایع دستی ایران در دوره های مختلف با یکدیگر فرق دارند و هر کدام زیبایی خاص خود را دارا می باشند.

فهرست منابع ومآخذ:

۱-یاوری،حسین،آشنایی با هنرهای سنتی۱(انتشارات دانش جهان گردی وابسته به موسسه صبای سحر۱۳۸۲)